Drobne muszki - ich szkodliwość i znaczenie

Druga para skrzydeł na zatułowiu jest szczątkowa i nosi nazwę przezmianek. Skrzydła są przeźroczyste, czasem z ciemnymi plamami. Pasożytnicze muchówki są zupełnie bezskrzydłe. Głowa muchówek zaopatrzona jest w aparat gębowy, który jest bardzo zróżnicowany u poszczególnych grup. Może być liżący, kłująco-ssący i tnąco-liżący.

Muchówki mają duże oczy. Na głowie są też czułki o różnych kształtach. W zależności od wyglądu czułków muchówki dzieli się na dwa podrzędy:

• muchówki krótkorogie (Brachycera),
• muchówki długorogie (Nematocera).

Typowym przedstawicielem muchówek krótkorogich jest mucha domowa (Musca domestica), a podrzędu muchówek długorogich należą komarowate (Culicidae).

Larwy muchówek są zwykle beznogie, robakowate, najczęściej bez wyraźnie wykształconej puszki głowowej, ze zredukowanym aparatem gębowym, w postaci haków, wciąganymi do przedniego odcinka ciała. Larwy większości muchówek żyją w ukryciu, wewnątrz rozkładających się substancji, w tkankach roślin, zwierząt i owadów, w wodzie i w mule dennym. Z larw powstaje poczwarka w skórzastej wylince ostatniego stadium larwalnego, tzw. bobówka. Tylko u nielicznych muchówek poczwarka jest wolna.

Wśród muchówek są duże owady, jak np.  gzy bydlęce (Hypoderma lineatum, H. bovis), których larwy pasożytują na inwentarzu. Są owady o średnich rozmiarach, np. mucha domowa (Musca domestica), a także „drobne muszki”, których długość ciała wynosi najwyżej kilka mm. „Drobne muszki” są wśród muchówek krótkorogich i długorogich, a najpospolitsze w budynkach inwentarskich są wywilżny (Drosophila), ćmianki (Psychodidae) i ziemiórki (Sciaridae).

 Wywilżny (Drosophila)

Wywilżny, zwane popularnie muszkami owocowymi lub drozofilami, są zaliczane do muchówek krótkorogich. Bardzo często występują w miejscach, w których rozkłada się substancja roślinna. Najczęściej muszki owocowe można znaleźć na fermentujących owocach w winiarniach, w browarach, w kwaszarniach ogórków i zakładach przerabiających owoce. Zalatują również do domów i występują w mieszkaniach. Zasiedlają też budynki inwentarskie, gdzie rozwijają się w paszy, która fermentuje w ściółce rozrzucona przez zwierzęta. Są bardzo pospolitymi szkodnikami, a najczęściej z wywilżn w budynkach inwentarskich występuje wywilżna octówka i karłówka.

Wywilżna octówka (Drosophila funebris) jest znacznie mniejsza od muchy domowej. Osobnik dorosły osiąga długość od 3 do 4,5 mm. Wywilżna jest kolorowo zabarwiona. Tułów jej jest żółty, oczy są czerwone, a odwłok czarny z poprzecznymi żółtymi paskami. Skrzydła są krótkie i szerokie, które w czasie spoczynku są składane płasko na odwłoku.

Rozwój wywilżny octówki jest bardzo szybki. Zaraz po opuszczeniu poczwarek samice łączą się z samcami i zwabione do fermentujących produktów składają na nie jaja. Wybierają gnijące owoce, kompoty, marmoladę i dżemy, wino, piwo, ocet, syropy. Jedna samica składa około 400 jaj, które rozwijają się w ciągu 3 dni. Jaja są owalne, długości około 0,6 mm i mają płytkę z 4 długimi nitkowatymi wyrostkami, które zawsze wystają ponad powierzchnię płynnego pokarmu.

Białawe larwy żerują w produktach półpłynnych, ale mogą przebywać również w środowisku płynnym, w którym co pewien czas wysuwają na powierzchnię odwłok z wyrostkami, gdyż na nich znajdują się przetchlinki do pobierania powietrza. Larwy dorastają do 8 mm długości i opuszczają wilgotne siedlisko w celu przepoczwarczenia się.

Poczwarka wywilżny, podobnie jak poczwarki much, jest ukryta w bobówce zbudowanej z ostatniej wylinki larwalnej. Bobówka jest brązowa i wyglądem przypomina nasionko chwastu. Poczwarki wywilżny przytwierdzają się do podłoża tak mocno, że np. mycie butelek nie może ich usunąć ze ścianek. Stadium poczwarki trwa 3-5 dni, a w dni chłodne jej rozwój się przedłuża i wynosi 7-11 dni, a nawet dłużej. Bobówka jest też stadium zimującym wywilżny.

Cały rozwój kończy się w temperaturze 30^oC po 8 dniach, a w temperaturze 24^oC po 14 dniach. Dorosłe żyją w temperaturze 30^oC około 2 tygodni.

Wywilżna karłówka (Drosophila melanogaster) jest znacznie mniejsza od wywilżny octówki i inaczej ubarwiona. Długość ciała dorosłego owada wynosi około 2 mm. Tułów jego jest żółtoczerwony, lśniący, odwłok czarny, a odnóża są żółte.

Larwy wywilżny karłówki są podobne do larw innych drozofil, lecz są mniejsze. Samice są bardzo płodne. W ciągu życia składają 400-900 jaj. Jaja składają partiami, po 15-25 sztuk dziennie. Larwy po wylęgu wgryzają się do fermentującego produktu, w których przechodzą cały rozwój. Szczególnie liczne są w mleczarniach w resztkach mleka i jego przetworów. Jako dorosłe larwy opuszczają wilgotny, rozkładający się substrat i w piasku i innych suchych miejscach tworzą bobówki.

Rozwój pokolenia zależy wyraźnie od temperatury. W temperaturze 15^oC cały rozwój trwa 30 dni, w 20^oC – 14 dni, a w 30^oC – tylko 7,5 dnia.

Jest to bardzo pospolity szkodnik, często występujący razem z wywilżną octówką i powodujący te same zagrożenia dla jakości wielu wytwarzanych produktów żywnościowych i paszowych.

Szkodliwość wywilżn. Muszki owocowe mogą transportować mikroorganizmy chorobotwórcze mechanicznie na swoim ciele lub umożliwiają patogenowi wzrost i rozwój wewnątrz własnego ciała.

Muszka silnie przyciągana zapachem gnicia i fermentacji siada nie tylko na produktach spożywczych i paszowych, lecz również na odpadkach oraz odchodach ludzi i zwierząt. W substratach tych z reguły znajdują się liczne drobnoustroje chorobotwórcze. Budowa zewnętrzna wywilżny (szorstka powierzchnia ciała, szczecinki oraz budowa aparatu gębowego) ułatwia zatrzymywanie się na nich dużej ilości różnorodnych mikroorganizmów i przenoszenia ich na żywność i paszę. Wywilżna na swym ciele może przenosić z odchodów ludzi i zwierząt takie bakterie jak: Campylobacter, Salmonella, Shigella.

Odporność jaj wielu robaków i cyst pierwotniaków na działanie soków trawiennych spowodowało, że organizmy te mogą być spożyte wraz z pokarmem przez muchówkę, a następnie rozsiewane za pośrednictwem jej kału i śliny. Wywilżny są potencjalnym przenosicielem jaj przywr, tasiemców i obleńców oraz cyst pełzaka czerwonki, pełzaka okrężnicy i lambii jelitowej.

Wywilżny na swym ciele przenoszą zarodniki grzybów powodujących gnicie i pleśnienie owoców, przez co spada użyteczność tych produktów w przemyśle spożywczym. Przede wszystkim czystość owoców istotna jest przy produkcji wina. Wywilżny przenoszą zarodniki grzyba Botrytis cinerea, który jest sprawcą szarej pleśni różnych roślin. Rozsiewając tego patogena w winnicach oraz w fabrykach win, muszka przyczynia się do spadku jakości wytwarzanego wina. Już Louis Pasteur w XIX wieku stwierdził niekorzystny wpływ wywilżny na proces fermentacji. Roznoszone przez muszkę drożdże i bakterie powodują zakłócenia w procesie fermentacji i zakwaszania. Żerujące larwy zamieniają pożywienie w półpłynną masę, znacząco pogarszając jakość produktu, na którym bytują.

 Wywilżny przenoszą na ciele również zarodniki takich grzybów jak Penicillium i Aspergillus, które powodują gnicie różnych części roślin, najczęściej owoców miękkich, warzyw i cebuli. W szczególności obecność tych grzybów niekorzystna jest w przechowalniach owoców i warzyw, a także w pomieszczeniach przygotowywania pasz zwierzętom inwentarskim.

Profilaktyka i zwalczanie wywilżn. Obecność licznych muszek owocowych w pomieszczeniu świadczy o tym, że w nim znajduje się fermentująca materia organiczna. Mogą to być gnijące owoce, warzywa, a także rozkładające się resztki paszy rozrzuconej w ściółce przez zwierzęta.

Przed przystąpieniem do dezynsekcji należy zlokalizować miejsca, w których rozwijają się i żerują ich larwy wywilżn. Są to najczęściej gnijące owoce i warzywa, soki owocowe, kiszone ogórki, gnijące ziemniaki, resztki gnijącej i fermentującej paszy. Produkty opanowane przez muszki należy szybko usunąć z pomieszczenia zniszczyć, gdyż nie nadają się do spożycia. Karmniki należy systematycznie czyścić, myć i dezynfekować. Pojemniki na śmieci z resztkami żywności i pasz należy jak najprędzej opróżniać i dbać, aby stale były przykryte.

Podawaną karmę należy chronić przed muszkami i zabezpieczać przed dostępem owadów. W tym celu m. in. należy okna budynku inwentarskiego należy zaopatrzyć w metalową siatkę o drobnych oczkach, przez które „drobne muszki” nie przecisną się.

Muszki owocowe są bardzo wrażliwe na działanie wielu środków owadobójczych, ale większość z nich nie można stosować w pomieszczeniach inwentarskich w obecności zwierząt. W tych pomieszczeniach zaleca się rozwiesić lepowe lampy owadobójcze, które skutecznie wabią wywilżny. Można też poustawiać pułapki (pojemniki) z ciekłym atraktantem, który skutecznie wabi muszki.

W pomieszczeniach mieszkalnych i gospodarczych można stosować preparaty aerozolowe lub paski owadobójcze emitujące dichlorfos.

Gdy szkodnik licznie wystąpi w pomieszczeniu inwentarskim, wtedy należy przeprowadzić zabieg zamgławiania „na zimno” lub „na gorąco” dozwolonym pyretroidem.

 Ćmianki (Psychoda)

Ćmianki są drobnymi (1-4 mm) muchówkami, ściśle związanymi ze środowiskiem wodnym. Larwy wymagają do rozwoju miejsc bardzo wilgotnych i bogatych w organiczne substancje pochodzenia roślinnego, dlatego większość gatunków z rodziny ćmiankowatych (Psychodidae) zasiedla wilgotne środowiska leśne. Osobniki dorosłe prowadzą nocny tryb życia. W ciągu dnia są nieaktywne i pozostają w zacienionych miejscach. Wieczorem ćmiankowate gromadzą się w dużych chmarach w roślinności wzdłuż strumieni, szczególnie tych o płytkim dnie, pełnym gnijących resztek.

Pospolita ćmianka (Psychoda alternata) przystosowała się do najróżniejszych miejsc, od nieczystości zebranych w zewnętrznych toaletach i szambach do piwnic, łazienek, toalet i kuchni w domach i mieszkaniach, gdzie rozwija się dobrze wokół przeciekających rur odpływowych. Larwy ćmianki zasiedlają często oczyszczalnie i stacje filtrów. Ćmianka ta ściśle związała się z aktywnością człowieka, jest więc owadem synantropijnym. W warunkach naturalnych niszami tej muchówki są wilgotne zagłębienia i dziuple w drzewach, muł wokół płytkich kałuż i podobne miejsca bogate w resztki organiczne.

Dorosłe ćmianki są drobne, od 2 do 5 mm długości, z jasnobrązowym lub brązowym ubarwieniem ciała i skrzydeł. Mają krótki ssąco-liżący aparat gębowy, ale nim nie kłują. W czasie spoczynku skrzydła układają daszkowato nad odwłokiem. Żyłki skrzydeł są równomiernie rozmieszczone. Ciało i brzegi skrzydeł są pokryte (owłosione) długimi szczecinkami, które nadają muszce wygląd ćmy – stąd też jej nazwa.

Dorosłe ćmianki słabo latają. Bardzo aktywne są nocą, gdy wiatr jest słaby. Wlatują wtedy do mieszkań, przyciągane przez światło. A w budynku inwentarskim, szczególnie zaniedbanym, z przeciekającymi przewodami wodociągowymi, łatwo znajdują miejsca do rozmnażania się.

Larwy mają dobrze rozwiniętą głowę i mocne żuwaczki. Zanurzone w płynnej mazi odżywiają się rozkładającymi się substancjami roślinnymi i zwierzęcymi, w tym odpadkami kuchennymi. Otwory oddechowe (przetchlinki tchawek) są umieszczone na końcu stożkowatej struktury, która pozostaje w powietrzu, gdy reszta ciała jest zanurzona w płynnym substracie.

Larwy ćmianek żerujące w płynnych nieczystościach są dla nas niezauważalne, natomiast dorosłe mogą pojawiać się w pomieszczeniach ludzkich i inwentarskich nawet w dużych ilościach i niepokoją swoją obecnością mieszkańców i zwierzęta. Ludzie, szczególnie uczuleni, przypadkiem wdychający części ciał martwych ćmianek, mogą cierpieć na astmę.

Profilaktyka i zwalczanie ćmianek. Gdy w pomieszczeniu inwentarskim ćmianki występują stale i licznie, wówczas można sądzić, że rozwijają się i rozmnażają się w budynku lub jego pobliżu. Należy znaleźć źródło szkodników i usunąć je mechanicznie. Jeśli larwy rozwijają się w kanałach ściekowych, należy wtedy szczotką drucianą usunąć biofilm pod kratką ściekową, który utworzył się w rurze kanalizacyjnej, po czym ściek wyparzyć wrzącą wodą. W ten sposób zniszczone zostaną larwy ćmianek, które odżywiają się galaretowatym biofilmem wyściełającym rury kanalizacyjne.

Osobniki dorosłe latające w pomieszczeniu mogą być usunięte za pomocą zabiegu zamgławiania przestrzeni „na zimno” lub „na gorąco” dozwolonym pyretroidem.

W okolicy budynków inwentarskich należy zwalczać chwasty, które stanowią kryjówki dla dorosłych ćmianek. Można też przeprowadzić na zewnątrz budynków zabieg opryskiwania miejsc, w których odpoczywają szkodniki. Stosuje się preparaty mikrokapsułkowane lub w formie proszku do sporządzania zawiesiny (WP).

Ziemiórki (Sciaridae)

Ziemiórki są drobnymi muszkami z długimi nogami. Biodro nóg (coxa) jest szczególnie wydłużone, co jest charakterystyczne dla tej rodziny muchówek. Większość ziemiórek jest ciemno ubarwionych, najczęściej na czarno.

Mało wiemy o życiu ziemiórek należących do poszczególnych gatunków. Z licznie składanych jaj na gnijącą materię organiczną po kilku dniach wylęgają się larwy, które odżywiają się rozkładającymi się substancjami i strzępkami różnych grzybów. Larwy żerują w rozkładającym się drewnie, ściółce i w odchodach zwierząt. Szczególnie licznie występują w kurzaku, który gromadzi się pod klatkami ptaków. Wzrost larw jest szybki. Larwy linieją kilka razy (do 5) w ciągu 6-8 dni, po czym formują poczwarkę. Po 3 dniach z poczwarek wychodzą osobniki dorosłe muchówek, dając początek następnemu pokoleniu szkodników.

 Profilaktyka i zwalczanie ziemiórek. Jak najszybciej należy wykryć miejsca, w których larwy ziemiórek żerują i rozwijają się i substrat ten, np. odchody kur, usunąć z pomieszczeń inwentarskich i wysuszyć na zewnątrz.

Po usunięciu miejsc, w których rozmnażają się ziemiórki, koniecznie należy wykonać zabieg zamgławiania przestrzeni „na zimno” lub „na gorąco” dozwolonym preparatem nierezydualnym.

Ziemiórki wabi ultrafiolet, stąd chętnie lecą do lamp owadobójczych. W związku z tym, w miejscach krytycznych należy zainstalować lampy owadobójcze, najlepiej z wkładem lepowym, do którego przykleją się muchówki wabione światłem jarzeniówki.

Zakończenie

Szkodliwe są larwy i osobniki dorosłe „małych muszek”. Larwy zanieczyszczają i niszczą produkty spożywcze i paszowe. Muchówki te przenoszą różne drobnoustroje, w tym grzyby pleśniowe i bakterie, które zakłócają procesy fermentacyjne prowadzone w zakładzie przetwórstwa owocowo-warzywnego, a w miejscach przygotowywania paszy – przyśpieszają fermentacje karmy. Szczególnie niebezpieczne są wówczas, gdy ich rozwój odbywa się w odchodach, skąd dorosłe muchówki przenoszą do produktów spożywczych i pasz groźne bakterie, grzyby i inne drobnoustroje chorobotwórcze. Należy je zwalczać, jeśli pojawią się w budynkach inwentarskich.